De Binnenpoort is de enige stadspoort die er nog staat in Culemborg. Hij is vaak getekend: een chronologisch overzicht.
1750
Cornelis Pronk maakte deze tekening van de Binnenpoort rond 1750, toen de poort nog een sierlijk voorportaal had. Een overblijfsel daarvan is nog steeds te zien aan het witgestreepte stukje muur rechts op mijn tekening (en ook nog aan een deel van de ronde toren aan de zijkant van het huis op Binnenpoort 6 – niet te zien op deze tekening van mij). Pronks tekening is vele malen gekopieerd en als gravure gereproduceerd – het is dan ook niet met zekerheid te zeggen of dit dé tekening is.
1844
Lambertus Johannes Hansen (1803-1859) maakte deze aquarel van de zijkant van de Binnenpoort en de huizen daarvoor in 1844. Tegenwoordig is er van die huizen niets meer over. Op deze plek vind je nu de met klimop begroeide achterkant van de kledingwinkel Anna van Toor en een verwilderde tuin met flinke bomen, die het zicht op de Binnenpoort flink belemmeren.
1848
Van deze aquarel van Jan Weissenbruch (1822-1880) van de Binnenpoort, heb ik alleen een zwart-witafbeelding waar het topje van de Binnenpoort ontbreekt (ik weet niet of die top er op zijn schets wel helemaal op staat). Rechts van de Binnenpoort lijkt er weinig veranderd sinds ongeveer 1860 (hoewel de huizen voor het bruggetje vervangen zijn), maar links is de situatie volledig veranderd.
1859
In 1859 bezoekt Cornelis Springer (1817-1891) Culemborg. Hij tekent in een klein schetsboekje (zijn ‘Schetsboek XII’, nu in the Teylers Museum in Haarlem) op 30 en 21 augustus 1850. Van Springer zijn een aantal grotere Culemborgse werken bekend, waarvan er in dat schetsboekje geen tekeningen zijn te vinden. Twee mogelijkheden: Springer had nog een ander schetsboek bij zich of Springer kwam nog een ander keer in Culemborg, vroeger of later.
Hoe dan ook, bovenstaande tekening (potlood en aquarel) van de Binnenpoort is gedateerd op ‘2x Sept 1859’ (de x is een moeilijk leesbaar cijfer, vermoedelijk een 8). Dus een kleine maand na zijn bezoek van 30 en 31 augustus. Maakte hij de tekening ter plekke – we weten het niet. De tekening bevindt zich in het Museum Elisabeth Weeshuis in Culemborg.
Mijn idee: Springer kwam naar Culemborg op 30 en 31 augustus voor een snelle verkenning. Later kwam hij terug om groter werk te maken, zoals bovenstaande tekening. Deze tekening dateerde Springer heel precies (zoals de tekeningen in zijn schetsboek), terwijl hij de grotere werken dateerde met slechts het jaartal. Dat andere groter werk uit Culemborg bestaat uit schilderijen en aquarellen van het Stadhuis, de smidse in de Zandstraat (waar wel een klein schetsje van bestaat in zijn Schetsboek XII) en de Slotpoort. De enige manier om dit ooit zeker te weten is als schetsen voor deze grotere werken boven water komen, en ze gedateerd zijn.
Waarschijnlijk diende de tekening als voorbereiding voor het olieverfschilderij hieronder. Opvallende verschil: de huizen links werden vervangen door een boom. Onder kunsthistorici staat de ‘Springerboom’ bekend als een middel waarmee Springer zijn schilderijen opvulde of achtergronden verdoezelde.
Vermoedelijk jaren 1870 – Probably 1870s (1)
Dezelfde schets van mij vergeleken met een tekening van Willem Koekkoek (1839-1895), getekend van vrijwel exact hetzelfde standpunt. Koekkoek tekende ook het huis rechts van de Binnenpoort (gezien vanaf de Varkensmarkt), een huis dat nog vrijwel onveranderd is sinds Koekkoeks bezoek.
Hierboven zie je Koekkoeks schets en de mijne van 4 februari 2021. Op basis van deze twee schetsen maakte Willem Koekkoek, eenmaal terug in zijn atelier, een kloek olieverfschilderij.
We herkennen de Binnenpoort en de huizen daar direct naast goed uit zijn schetsen. De huizen uiterst links en rechts zijn waarschijnlijk verzonnen. De Binnenpoort zelf is door Koekkoek behoorlijk aangepakt: wat direct opvalt is het grote raam net boven de doorgang. De vormen van de drie bogen bovenaan de poort hebben een gotische vorm gekregen, een beetje de vorm van een sleutelgat.
Vermoedelijk jaren 1870 – Probably 1870s (3)
Een ander werk van Willem Koekkoek (1839 -1895), met daarop de Landsmeerbrug (ook wel Lanxmeerbrug). Dit is het bruggetje tussen de Varkensmarkt en de Binnenpoort (die ook wel Lanxmeerpoort wordt genoemd). We beginnen deze keer bij het schilderij.
In het Rijksmuseum vinden we twee schetsen die Willem Koekkoek maakte ter voorbereiding van dit schilderij: een schets van de huizen links van de brug en een schets van de huizen rechts van de brug, met de Binnenpoort die er bovenuit steekt.
De schets met de huizen links van de brug: deze zijn inmiddels allemaal verdwenen en vervangen door nieuwe huizen. Ook de huizen aan de overkant van de brug bestaan niet meer.
De schets met de huizen rechts van de brug. Het huis met de erker links is ook nu nog goed te herkennen, net als de Binnenpoort. De lagere huizen op de voorgrond zijn verdwenen.
Mijn schets van de situatie anno 2021. Waar Koekkoek in zijn tijd op straat kon staan om de tekeningen te maken, moet je nu de tuin van de bewoner van het huis met de erker in – bedankt voor de toestemming om in de tuin te mogen tekenen. Het huis met de erker en de Binnenpoort zijn vrijwel ongewijzigd (de Binnenpoort heeft wel balustrades gekregen), voor de rest is er flink gesloopt en verbouwd.
Kijk eens goed naar dit schilderij van Willem Koekkoek. Het staat bekend als ‘Zonnig grachtje in IJsselstein’. Ik ontdekte recentelijk dat het linkerdeel gebaseerd is op de schets van de Landsmeerbrug in Culemborg.
1900
Deze aquarel van de Binnenpoort, gezien vanaf de Markt, is gesigneerd ‘J. le Blanc’ en dateert van rond 1900. ‘J. le Blanc’ is één van de pseudoniemen van Adriaan Terhell (1863-1949). De balustrades op de Binnenpoort ontbreken op de tekening uit 1900 – ze werden begin jaren 1940 bij een restauratie teruggebracht. De trapgevels van de huizen links van de poort dateren van de jaren 1970.