De laatste sigarenfabriek van Nederland waar sigaren nog met de hand worden gemaakt is te vinden in Culemborg: Van der Donk Sigaren. Het fabriekje in de Zandstraat wordt gerund door Richard van der Donk – derde generatie – en zijn vrouw. De sigaren van Van der Donk zijn te koop bij een veertigtal speciaalzaken in Nederland. Een verdwijnend ambacht, want er is geen opvolging…
Ik tekende een dag in de fabriek.
Wie de fabriek binnenstapt, doet een stap terug in het verleden. Prachtige houten werkbanken waar de tijd mooi overheen is gegaan. Het hout is mooi donker verkleurd en glad van een eeuw aan aanrakingen. Achter de werkbank zien we de honderden blokken waarin de sigaren in vorm worden geperst. Ook de verschillende machines in de fabriek zijn tientallen jaren oud, maar nog altijd in gebruik.
In 1919 werd ‘Sigarenfabriek Havana’ opgericht door A.W Smits. Zijn pleegzoon J. van der Donk kwam al op 14-jarige leeftijd te werken in de fabriek, nam hem in de jaren 1960 over en veranderde in de jaren 1970 de naam in ‘Van der Donk Sigaren’. Zijn zoon Richard is de derde generatie sigarenmakers – en zeer waarschijnlijk de laatste.
Aan de hand van mijn tekeningen volgen we het ambachtelijke fabricageproces van de sigaren.
Sigaren: simpel gesteld zijn het tabakssnippers omhuld met tabaksblad. Maar zo eenvoudig is het natuurlijk niet: de tabak moet aan hoge eisen voldoen. Op de tekening hierboven zie je een deel van de voorraad: de tabak komt verpakt in dozen, juten zakken, biezen matten of in de schors van palmbomen. Landen van herkomst: Cuba, Brazilië en Indonesië.
Diverse mengsels tabak, langer of korter, dikker of dunner, verschillende dekbladen… al met al maakt Van der Donk sigaren in negen varianten.
De metalen kast van deze machine heeft door de tijd een bijna zacht aandoende huid gekregen – samen met de afgeronde hoeken deed hij me denken aan een walrus.
De machine versnippert tabaksbladen en de nerven worden uit de bladen verwijderd. De snippers vormen het binnengoed van de sigaar.
In de fabriek worden twee van dit soort machines gebruikt, de een wat breder dan de andere. De tijd is ook over deze machines van een Zweedse fabrikant heen gegaan. Als er iets aan de machines kapot gaat, kan Richard dit zelf repareren. De machine wikkelt een eerste tabaksblad (het ‘omblad’) om de tabakssnippers. Het resultaat wordt een ‘bosje’ genoemd.
Werken met machines wil niet zeggen dat er niet heel veel handwerk nodig is. Hieronder zie je Richard en zijn vrouw Gerda aan het werk. Richard legt met de hand het omblad in de machine, bedient hem met het voetpedaal en de machine doet zijn werk. Gerda pakt de sigaren uit de machine en legt ze in een blok.
Met enige regelmaat voelt Richard de sigaren na – fingerspitzengefühl na bijna vijftig jaar sigaren maken. Zijn de sigaren onvoldoende gevuld, rolt hij ze weer open en maakt hij ze opnieuw.
De in de machine gevormde ‘bosjes’ worden in blokken gelegd waarin de sigaren in de juiste vorm krijgen in deze pers. Daar blijven ze een dag in zitten. Tussendoor worden de blokken losgemaakt en worden de sigaren een kwartslag gedraaid, om de door het persen in de blokken ontstane naad weg te krijgen.
Richard is hier bezig met het aanbrengen van een dekblad om de sigaar – een tweede tabaksblad om de sigaar heen (na het ‘omblad’). Deze dekbladen zijn de duurste onderdelen van een sigaar: de bladen komen zorgvuldig plat verpakt aan in Culemborg. De prijs van een pak van dit soort dekbladen ligt in de buurt van een middenklasse auto, zo vertelde Richard.
Voordat de tabaksbladen kunnen worden verwerkt moeten ze enigszins vochtig worden gemaakt en moeten de dikke nerven eruit worden getrokken – met de hand.
Ik zag ook een aantal van dit soort apparaatjes op de werkbanken staan. Hiermee wordt het uiteinde van de sigaar netjes afgewerkt: een soort guillotine voor sigaren.
Een aantal persen, de pers links is meer dan een eeuw oud. Het is makkelijk om je te vergissen in de fabriek van Van der Donk: door de oude machines waan je je in een museum, maar praktisch alles is nog volop in gebruik. Ook deze stokoude persen worden gebruikt en in conditie gehouden.
Er is geen opvolging, dus Van der Donk Sigaren zal ophouden te bestaan als Richard en Gerda ermee stoppen. Steeds strengere tabakswetgeving maakt het ook niet aantrekkelijker om een sigarenfabriek over te nemen. Een mooi ambacht zal dan verdwijnen. Ik hoop dat de inventaris van de fabriek dan in elk geval een goede bestemming zal krijgen, want dit industriële erfgoed zou toch bewaard moeten blijven.
Bezoek de website van Van der Donk Sigaren